Η ανάγκη της φιλοσοφίας
Η ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΗ ΖΩΗ
Η ανάγκη της φιλοσοφίας
της Delia Steinberg Guzman Διεθνής Διευθύντρια της "Νέας Ακρόπολης" Σταυρός των Παρισίων σε Επιστήμες, Τέχνες και Γράμματα, από το Πανεπιστήμιο της Σορβόνης.
Είναι πολλά αυτά που μας χρειάζονται σ' αυτές τις στιγμές. Πράγματι, είμαστε φτωχοί μέσα σε τόση αφθονία και στις ανέσεις που μας παρέχει μία τεχνολογία στην υπηρεσία των πραγματικών και υποτιθέμενων αναγκών του ανθρώπου. Ομως, επαληθεύουμε ότι όσο περισσότερα έχουμε, τόσο περισσότερα χρειαζόμαστε και αυτό αποτελεί έναν φαύλο κύκλο που είναι δύσκολο να σταματήσει, εκτός κι αν καταφέρουμε αυτό που πραγματικά μας χρειάζεται. Γι' αυτό λέμε: Χρειαζόμαστε περισσότερο Φιλοσοφία. Οταν εξηγούμε τους σκοπούς της Νέας Ακρόπολης, δίνουμε έμφαση στα σεμινάρια Φιλοσοφίας που αναπτύσσουμε με τον κλασικό τρόπο. Και είναι εκεί όπου βάζουμε τον τόνο, δηλαδή στον κλασικό τρόπο, όπου η Φιλοσοφία με την ευρεία έννοια συμπεριλαμβάνει όλο το φάσμα της ζωής και προσπαθεί να απαντήσει όλα τα ερωτήματά της, χωρίς να περιοριστεί στα άκαμπτα πλαίσια που σήμερα την εγγράφουν.
ΣΗΜΕΡΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΑΛΛΑ...
Θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς: Μήπως δεν υπάρχει Φιλοσοφία στους σημερινούς καιρούς για να πρέπει να προστρέξουμε στο κλασικό στιλ; Ναι, υπάρχει, αλλά... Δεν θα μπούμε σε λεπτομέρειες των πανεπιστημιακών προγραμμάτων ούτε σ' αυτά που υπαγορεύουν στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Υπάρχουν μαθήματα Φιλοσοφίας, αλλά αυτή η ύλη γεμίζει ή όχι τη ζωή όσων τη διδάσκονται, όχι τόσο σύμφωνα με τα προγράμματα, αλλά σε σχέση με τους καθηγητές που τη διδάσκουν. Μόνο αυτοί που αφοσιώνονται με πραγματική αγάπη στη δουλειά τους καταφέρνουν να γίνουν κατανοητοί από τους μαθητές και ξυπνούν ένα συναίσθημα αναζήτησης και συνάντησης.
Οι υπόλοιποι δημιουργούν ένα θλιβερό νοητικό χάος που καταλήγει στους γνωστούς τρόπους που χρησιμοποιούνται για να χαρακτηριστεί η Φιλοσοφία: ασυναρτησίες περίεργων λέξεων και ανυπόφορων και άχρηστων εννοιών. Αυτή είναι η βαριά και άδικη κατάρα που υποφέρει η Φιλοσοφία: να είναι άχρηστη.
Δεν χρειάζεται για τίποτα το πρακτικό ούτε δίνει λεφτά. Δηλαδή, για να τα βγάλει πέρα στη ζωή σ' αυτό το έδαφος πρέπει να ασχοληθεί κανείς με τον εκπαιδευτικό τομέα (και όχι πάντα με καλή διάθεση) ή να έχει την απίστευτη τύχη να εκδώσει κάποιο βιβλίο που να διαβαστεί και να γίνει αποδεκτό. Ακόμη αντηχούν οι ήχοι της πολεμικής που έγινε στην Ισπανία όταν αποφασίστηκε να βγει αυτή η ύλη από τα προγράμματα δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Χωρίς να ειπωθεί ξεκάθαρα, αφηνόταν να διαφαίνεται η ιδέα "αχρηστίας". Διαμαρτυρήθηκαν καθηγητές και μαθητές και ήταν ευχάριστο το γεγονός ότι μερικοί τόλμησαν να βεβαιώσουν ότι χωρίς Φιλοσοφία οι νέοι δεν θα μάθαιναν να σκέπτονται. Και δεν είναι εκεί, ίσως, ο κόμπος του ζητήματος; Ισως αυτό που πράγματι ενδιαφέρει -δεν θα μπορούσα να πω ποιους, αλλά πρέπει να υπάρχουν πάνω από ένας- είναι να μη σκέπτεται ο νεαρός κόσμος και να αφήνεται να παρασυρθεί από τα αποβλακωτικά ρεύματα της μόδας. Δεν θα ήταν μήπως πολύπλοκο να χειραγωγηθεί μία νεολαία με ικανότητα να σκέπτεται; Σε ποια κατάσταση μένουν αυτοί που, επιτέλους, καταφέρνουν να τελειώσουν την πανεπιστημιακή φιλοσοφική σχολή; Μετά από κάποια χρόνια εργασίας, στο νου τους βράζουν εκατοντάδες αντιφατικές ιδέες στοχαστών διαφόρων εποχών, χωρίς να μπορεί κανείς να βρει το νήμα που ενώνει τις ιστορικές περιόδους και τις σκέψεις που προκύπτουν.
Ο νέος σημερινός φιλόσοφος (μπορεί όμως να ονομαστεί φιλόσοφος όποιος τελειώνει αυτές τις σπουδές;) ζει στη σύγχυση, ή τείνει για εκείνες τις δοξασίες που με επιδέξιο τρόπο του παρουσιάστηκαν ως οι "καλύτερες". 'Η νιώθει ανίκανος με τόσα επιχειρήματα που δεν του προσφέρουν λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει καθημερινά. Γι' αυτό, το θέμα δεν είναι ότι λείπει εντελώς η Φιλοσοφία, αλλά...
ΑΛΛΑ ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ;
Εχουμε διαβάσει τόσους ορισμούς διαφόρων προελεύσεων, που δεν είναι απλό να μείνουμε με έναν άλλο ακόμα. Ούτε θέλουμε να μπλεχτούμε στην πολεμική που έχουν κατά καιρούς αναπτύξει οι διάφοροι στοχαστές μεταξύ τους. Είτε θεωρηθεί μία ξεχωριστή επιστήμη, είτε μία επιστήμη όλων των επιστημών, ή μία μη-επιστήμη, οι σημερινές έννοιες είναι τόσο μπλεγμένες που δυστυχώς δίνουν το δίκιο σ' όσους είναι της γνώμης ότι η Φιλοσοφία δεν έχει σχέση με την ίδια τη ζωή και, επομένως, δεν προσφέρει άλλη χρησιμότητα από μία σκέτη διανοητική άσκηση. Και ούτε μας ενδιαφέρει να αναπτύσσουμε το σύνολο των περιστάσεων που μετάλλαξαν την έννοια και το σκοπό της Φιλοσοφίας. Ας αρκεστούμε στο να επισημάνουμε ότι αν σήμερα μπορεί να φανεί κάτι το απρόσιτο και άγονο, όμως στις κλασικές εποχές Ανατολής και Δύσης, η Φιλοσοφία προσπάθησε να ξεδιαλύνει τις μεγάλες ερωτήσεις για το Σύμπαν και τον Ανθρωπο, και κυρίως προσπάθησε να εδραιώσει έναν τρόπο ζωής, μία σημαντική βοήθεια για τον Ανθρωπο ως μέρος του Σύμπαντος.
Αν βασιζόμαστε στις αρχαίες ελληνικές παραδόσεις, αυτός που διατύπωσε πρώτος τον όρο λέγεται ότι ήταν ο Πυθαγόρας, ισχυριζόμενος ότι ο ίδιος δεν ήταν ένας σοφός, αλλά απλώς ένας εραστής της Σοφίας, ένας "φιλόσοφος". Αυτή είναι η πιο απλή και πιο βαθιά εξήγηση που βρίσκουμε. Είναι η Αγάπη στη Σοφία αυτή που νικάει τους ανθρώπους, που ανοίγει τα μάτια στον κόσμο, που τον βγάζει από μία εγωιστική απομόνωση, και είναι αυτή που τον κάνει να είναι με υγιή τρόπο ανήσυχος στην αναζήτηση και συνάντηση κάποιων χρήσιμων αληθειών για την ύπαρξή του. Η Αγάπη είναι ένας ισχυρός κινητήρας και, όταν η Αγάπη οδηγεί στη Σοφία, πολλές εσωτερικές πόρτες, πριν απαγορευμένες και άγνωστες για τον ίδιο τον εαυτό του, ανοίγονται. Δεν αναζητάει κανείς "την Αλήθεια", τη μεγάλη και μοναδική Αλήθεια, επειδή είναι γνωστό ότι οι άνθρωποι υπόκεινται σε σφάλματα. Αλλά ο καθένας, ο κάθε φιλόσοφος με τον τρόπο του, προσπάθησε να βρει κάποια κλειδιά που να επέτρεπαν σε όλους τους ανθρώπους -όχι μόνο τους ίδιους, ατομικά- να φτάσουν κάποιο μέρος, κάποια απόχρωση της Αλήθειας.
ΣΕ ΤΙ ΜΑΣ ΧΡΗΣΙΜΕΥΕΙ;
Μετά από πολλά χρόνια που προσπαθούν να μας πείσουν ότι η Φιλοσοφία δεν χρησιμεύει σε τίποτα, ούτε έχει να κάνει με την πραγματική ζωή, κοστίζει πολύ να ξαναπάρουμε την ιδέα της χρησιμότητάς της. Είναι φανερό ότι σαν άσκηση νοητικής οξυδέρκειας δεν αξίζει άλλο παρά για να αναπτύσσει τους διανοητικούς "μυς", για να ακονίζει τις γλώσσες και τις πένες, για να μπορεί να εκφράζεται ή να γράφει κανείς με τρόπο όλο και περισσότερο συγκεχυμένο αν και φαινομενικά μορφωμένο. Αυτή η μορφή Φιλοσοφίας δεν μπορεί να μας βοηθήσει ως ανθρώπους. Αλλά ας γυρίσουμε στην πρακτικότητα που προσπαθούμε να παραχωρούμε στη ζωη. Ποιος δεν έχει κάνει στον εαυτό του ερωτήσεις στην παιδική ηλικία, στην εφηβεία, στη νιότη και ακόμα και στην ωριμότητα, μερικές φορές κρυμμένες για να μην αποδείξουμε αδυναμία ή άγνοια; Πόσες φορές αυτές οι ερωτήσεις δεν έμειναν αιωρούμενες στην διάσταση του αδύνατου και απρόσιτου; Πόσες φορές δεν έχουμε βασανιστεί σκεπτόμενοι τη γέννηση και το θάνατο, την αρρώστια και τα γηρατειά; Πόσες φορές δεν έχουμε ψάξει μία απάντηση για τον κόσμο και την παρουσία μας σ' αυτόν; Πόσες φορές δεν έχουμε περιφερθεί γύρω από την ιδέα του Θεού, μερικές φορές για να την αρνηθούμε εξαιτίας της περιπλοκότητάς της, μερικές άλλες φορές για να την αφήσουμε να ζει σαν ένα αδύνατο για μετάφραση συναίσθημα; Πόσες φορές δεν έχουμε χρειαστεί τη Φιλοσοφία για να βοηθηθούμε μέσα στις αμφιβολίες, την αγωνία και την απελπισία;
Ξέρουμε ότι η Φιλοσοφία δεν χρησιμεύει για να μας κάνει σοφούς ούτε για να βρούμε το κλειδί όλων των μυστηρίων του Σύμπαντος. Αλλά ξέρουμε ότι μας χρησιμεύει για να ξεκαθαρίσουν κάποιες αβεβαιότητες, για να χρησιμοποιήσουμε το δικό μας νου, για να θέσουμε στον εαυτό μας όχι μόνο ερωτήσεις, αλλά και να τολμήσουμε να σκιαγραφήσουμε απαντήσεις. Ξέρουμε ότι δεν ξέρουμε, όπως καλά έλεγε ο Σωκράτης, αλλά γι' αυτό η Φιλοσοφία μας βάζει στο δρόμο της γνώσης. Σιγά σιγά, χωρίς βιασύνη, χωρίς άγχος, αποδεχόμενοι την άπειρη ποικιλία βεβαιοτήτων που αποκτούμε.
Η Φιλοσοφία χρησιμεύει για να ζούμε. Είναι μία τέχνη πολύ δύσκολη με την οποία κανείς δεν ασχολείται και της οποίας κανείς δεν φαίνεται να γνωρίζει την τεχνική. Απλώς ερχόμαστε στη ζωή και αφήνουμε το ένστικτο να υπαγορεύει τους κανόνες του παιχνιδιού, ή τους παραμορφώνουμε σύμφωνα με συγκεκριμένες παροδικές αποδοχές. Αλλά το Ζην, με κεφαλαία, είναι κάτι διαφορετικό. Είναι να ξέρουμε ποιοί είμαστε, ότι δεν είμαστε οι μοναδικοί, ότι αυτές που μας φαίνονται οδυνηρές δοκιμασίες και δυσκολίες δεν είναι άλλο παρά σκαλοπάτια για να μάθουμε να τα καταφέρουμε μόνοι μας, να τα βγάλουμε πέρα με τα δικά μας μέσα. Είναι να διαισθανθούμε ότι πηγαίνουμε προς κάποιον άλλο χρόνο-χώρο και ας μην είναι αυτός που τώρα γνωρίζουμε. Είναι να αντιλαμβανόμαστε ένα νήμα συνάφειας που μπορούμε να ονομάσουμε -αν θέλουμε- αιωνιότητα.
Η Φιλοσοφία χρησιμεύει για να αιτιολογήσουμε τη Ζωή και όχι να αφηνόμαστε να παρασυρθούμε από αυτή. Χρησιμεύει για να αξιολογήσεις όλα τα ζωντανά όντα και όχι μόνο τα ανθρώπινα. Χρησιμεύει για να κοιτάζεις τον ουρανό και τη γη, για να σκαλίζεις στο βάθος της γης και για να τρυπήσουμε τη βαθύτητα του ουρανού, για να δούμε γύρω γύρω, για να αισθανθούμε, για να σκεφτούμε. Για να είμαστε φιλόσοφοι συνειδητοί των ερωτήσεών τους και των απαντήσεών τους, μη οριστικών, αλλά που οδεύουν προς μία βαθμιαία κατανόηση της Αλήθειας. Κανείς δεν θα μας πληρώσει γι' αυτό. Δεν θα κερδίσουμε τα προς το ζην με αυτό τον τρόπο, αλλά θα κερδίσουμε το να ξέρουμε να ζούμε και θα είμαστε αρκετά πλήρεις με την ίδια τη δική μας εσωτερική σιγουριά και αυτοπεποίθηση.
ΠΟΙΟΙ ΤΗ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΣΤΕ;
Ολοι. Η Φιλοσοφία δεν είναι ιδιοκτησία αυτών που μπορούν να σχηματίσουν θεωρίες περισσότερο ή λιγότερο καλά εκθετειμένες, χειριζόμενοι μία γλώσσα που δε συνηθίζει να είναι προσιτή σ' αυτούς που δεν έχουν κάνει ειδικές μελέτες. Η Φιλοσοφία, ως τρόπος ζωής, ως αναζήτηση της γνώσης, είναι για όλους και σε όλους χρειάζεται αυτή η δυνατότητα να αναρωτηθούν ελεύθερα πάνω στις διάφορες όψεις του όντος και του κόσμου. Να αναρωτηθεί κανείς είναι ένας τρόπος ζωής. Και αν, αφού βρήκαμε κάποιες βασικές απαντήσεις βάσης που προσαρμόζονται στις ανάγκες μας, μπορούμε να τις εφαρμόσουμε καθημερινά, καλύτερα. Αυτό είναι που μας μετατρέπει όλους σε φιλοσόφους και όχι οι πανεπιστημιακοί τίτλοι που, το πολύ, βεβαιώνουν ότι έχουμε παρακολουθήσει μαθήματα σε μία σχολή, αλλά όχι ότι έχουμε μάθει να σκεπτόμαστε και να ζούμε. Ούτε μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η Φιλοσοφία είναι μία απασχόληση που ταιριάζει στους ενήλικες. Ως ζωτική έκφραση εκδηλώνεται στα παιδιά και στα πρώτα τους "γιατί", και στους νεαρούς, τους γεμάτους ερωτηματικά και έκπληξη μπρος στη δική τους ανάπτυξη και μπρος σε ένα περιβάλλον που τους είναι ελκυστικό και συνάμα ταραχώδες.
Η απόδειξη αυτής της πολυποίκιλης χρησιμότητας της Φιλοσοφίας βρίσκεται στην επιτυχία που γνώρισε το βιβλίο "ο Κόσμος της Σοφίας" του Jostein Gaarder, κρατώντας στη διάρκεια περισσοτέρων από 40 συνεχόμενες εβδομάδες -τουλάχιστον στην Ισπανία- την πρώτη θέση ανάμεσα στα περισσότερο πουλημένα βιβλία. Και το αξιοπερίεργο και ευχάριστο της περίπτωσης είναι ότι αυτοί που είναι πιο παθιασμένοι με το έργο, είναι οι έφηβοι και οι νέοι, που αισθάνονται σαν σε πορτραίτο σ' αυτό το μυθιστόρημα μυστηριώδους αναζήτησης κάποιων αληθειών που ενδιαφέρουν όλους. Μπορεί να είναι ότι αυτό το μυθιστόρημα, όπως διευκρινίζει ο ίδιος ο συγγραφέας του, έχει αποφύγει τις υπερβολικά σοβαρές θέσεις των φιλοσοφικών δοξασιών ή τη σκοτεινή γλώσσα που χρησιμοποιούν κάποιοι στοχαστές και καθηγητές. Και εκεί εδρεύει το κλειδί της επιτυχίας του: το να μπορέσει να απαντήσει σε μία ζήτηση με απλό και χρήσιμο τρόπο, έτσι όπως μόνο μπορεί να το κάνει η Φιλοσοφία. "Ποιός είσαι;" "Από πού έρχεται ο κόσμος;" Και ποιός δεν χρειάζεται απάντηση που να τον ενθαρρύνει να συνεχίζει να ψάχνει σ' αυτές τις όψεις;
ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΣΤΕ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Οντως, χρειαζόμαστε πιο πολύ Φιλοσοφία, αλλά πραγματική Φιλοσοφία, τόσο απλή και τόσο βαθιά όπως η ίδια η ζωή είναι. Δεν χρειαζόμαστε τεχνητές περιπλοκότητες ούτε κριτικές για όσα οι μεν ή οι δε έχουν γράψει στη διάρκεια της Ιστορίας. Ποιός έχει τόση σοφία για να μπορέσει να κριτικάρει τους μεγάλους στοχαστές εν ονόματι μίας Αλήθειας που ούτε καν έχει φθάσει; Ενα είναι η απλή βαθύτητα του Σύμπαντος και του ανθρώπου -για να μην εισαγάγουμε το μυστήριο του Θείου- και ένα άλλο πολύ διαφορετικό είναι το πολύπλοκο δίκτυ θεωριών που δεν οδηγούν πουθενά ούτε λύνουν τη φυσική ανησυχία όλων όσων χρειαζόμαστε Φιλοσοφία.
Η Φιλοσοφία πρέπει να είναι φυσική, τόσο όσο είναι όλα όσα υπάρχουν. Πρέπει να συμμορφώνεται προς τη Φύση, όχι μόνο σαν περιβάλλον αλλά και όσον αφορά τους νόμους που όλα τα διέπουν, από το Θεό μέχρι ένα μικρόβιο. Σήμερα το πρόβλημα φαίνεται να εδρεύει στο να κλείσουμε τις ιδέες κάτω από κατανοητά για κάποιους λίγους μυημένους στην ύλη κλειδιά. Ετσι η Φιλοσοφία γίνεται ψευδώς εσωτερική και δίνει το δίκαιο σ' αυτούς που δυσφημούν τον εσωτερισμό σαν μία μορφή αποκρυφισμού. Εσωτερικά είναι όλα όσα αγνοούμε -που είναι αρκετά- και ο ρόλος της Φιλοσοφίας έγκειται στο να ελαττώνει βαθμιαία το σκοτάδι της άγνοιας για να το μετατρέψει στη λαμπρότητα της γνώσης.
Πέρα από μόδες ο μεγάλος φιλόσοφος Πλάτων έλεγε στο έργο του "Παρμενίδης" :
"Είναι όμορφο και θείο η φλογερή ορμή που σε εκτοξεύει στους λόγους των πραγμάτων. Αλλά εξασκήσου και εκπαιδεύσου σ' αυτές τις ασκήσεις που φαινομενικά δε χρησιμεύουν για τίποτα, και που ο λαός ονομάζει λεπτή περιττολογία, ενώ είσαι ακόμα νέος. Αντίθετα, η αλήθεια θα σου φύγει από τα χέρια".
Δεν υπάρχει τίποτα καινούργιο κάτω από τον ήλιο... Ούτε ο χρόνος που περνάει μπορεί να παραμορφώσει αυτό το πρωταρχικό πνεύμα που μας κάνει να τείνουμε προς τη Φιλοσοφία και που, όταν εκδηλώνεται, μιλάει ξεκάθαρα για τη νιότη αυτού του πνεύματος, όσα φυσικά χρόνια και να έχει.
Για κάποιο λόγο επίσης οι κλασικοί Ελληνες είχαν ανακαλύψει ότι η "Χρυσή Αφροδίτη" -ή η αιώνια νιότη- σφύζει στις καρδιές που ποτέ δεν κλείνονται στα αινίγματα της Ζωής, αλλά βγαίνουν αποφασιστικά να τα κατακτήσουν.
§
§
Η ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΑΝΑΓΚΗ ΤΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΗ ΖΩΗ
(Γενική Ομιλία προς τους μαθητές και φίλους της Σχολής που έγινε στις 11 Σεπτεμβρίου 2009 στο Πολιτιστικό Κέντρο της Τράπεζας Κύπρου στην Αγία Παρασκευή)
Σας καλωσορίζω, όλους, μέλη της Σχολής και φίλους, στην αποψινή συνάντησή μας που συμβολίζει την απαρχή του νέου σχολικού έτους. Είναι ωραία να αρχίζουμε μαζί γιατί κοινός είναι ο στόχος και κοινή η ποιότητα της προσπάθειας σ’ αυτή τη μεγάλη και τολμηρή αναζήτηση του ανθρώπινου γένους που ονομάζουμε Φιλοσοφία. Η θεμελιώδης αρχή της είναι η ενότητα- η ενότητα μ’ αυτό που όντως είμαστε, ή αυτοσυνείδηση. Κι έτσι, μετά από το καυτό καλοκαίρι, ας συντονιστούμε με το να έρθουμε στη φρεσκάδα του παρόντος χρόνου… του μόνου ζωντανού και του τόσο ζωτικού χρόνου που διαθέτουμε σαν ανθρώπινα όντα - εκεί που ο θόρυβος και η ταραχή καταλαγιάζουν – το πολυάσχολο σκέψιμο και οι κυκλοτερείς σκέψεις κοπάζουν -και μένει μονάχα η απλή παρουσία του Εαυτού μας και η Ειρήνη του. Η ουσία μας. Έτσι, σιωπούμε και ακούμε… Έτσι αρχίζει η φιλοσοφία – μόνο με καθαρό νου και καρδιά...
Είμαστε ατάραχοι - και απλά γνωρίζουμε, Εγώ είμαι….. χωρίς τίποτε επιπρόσθετο....
....
Ωραία…
Γιατί φιλοσοφία;
Πρώτο, διότι είναι φυσική στον άνθρωπο: Είναι σύμφυτη μ’ αυτόν η αναζήτηση.
Δεύτερο, διότι δίνει στη ζωή σκοπό και νόημα, και βάση αρμονικής σχέσης και ευδαιμονίας. Αλλιώς, η ζωή αστοχεί και κυλά μηχανικά και αυτόματα, αντιδραστικά και άγονα -και χωρίς έμπνευση και χωρίς δημιουργία. Η κοινωνία τότε δεν μπορεί να μεταξιωθεί.
Τρίτο, διότι απλά το να ζούμε στον παρόντα χρόνο –κάτι που επιζητείται γιατί έπαυσε μέσα στον αχό της καθημερινότητας να έρχεται φυσικά- επιτρέπει στην προσοχή μας αφ’ ενός να αποσύρεται από τις μύριες σκέψεις και συναισθήματα μέσα στα οποία είναι συνήθως χαμένη και αφ’ ετέρου να μαζεύεται και συνειδητά και ολοκληρωτικά να δίνεται στο κάθε αντικείμενο παρατήρησης και στο κάθε θέμα υπό εξέταση. Έτσι, βγαίνοντας από αυτό που δεν είμαστε αρχίζουμε να είμαστε εκείνο που όντως είμαστε.
Τέταρτο, διότι είναι εξαιρετικά σημαντικό να γνωρίζουμε, σε κάθε περίπτωση της ζωής μας, την αρχή που κυβερνά το κάθε θέμα που αντιμετωπίζουμε. Έτσι, δεν συγχυζόμαστε, δεν ταλαντευόμαστε, δεν ζούμε με αμφιλεγόμενα και δεν κομματιαζόμαστε ηθικά και πνευματικά.
Πέμπτο, διότι έντονα καλεί σε φιλοσοφία η παράδοσή μας, δηλαδή η πανανθρώπινη κληρονομιά. Η εφαρμογή της κι ο δοξασμός της μας τοποθετεί στην οδό της ελευθερίας, στον τελικό στόχο του ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ. …
Η φιλοσοφία είναι, λοιπόν, φυσική στον άνθρωπο. Ο νους του φυσικά αναζητά τη γνώση και την αλήθεια, και η καρδιά του, που κρατά μέσα της το δέος και το μυστήριο, αγαπά και ποθεί το υπέρτατο. Ο λόγος του ανθρώπου –η ουσία του- πριν μάθει άλλα λόγια, τα στερεότυπα με τα οποία ζει, και μετά που θα αναμνησθεί δοξασμένα λόγια από το βάθος της ψυχής του, φυσικά στρέφεται προς το αιώνιο. Εγκαταλείπει την αστοχασιά και προχωρεί στη στόχαση. Το μαρτυρούν αυτό τα υπέροχα έργα του της μουσικής και της ζωγραφικής, της αρχιτεκτονικής, της γλυπτικής και της τέχνης γενικά και η χρήση από τον άνθρωπο του λόγου και του λογισμού που έφεραν στο φως υπέροχα ενοράματα σοφίας. Ακόμα και ο πόνος του για τις τραγωδίες που δημιουργεί ή στις οποίες συμμετέχει και για την αθλιότητα των πράξεών του και της καθημερινής του ζωής μαρτυρούν το ότι μέσα του ξέρει κάτι καλύτερο και κάτι ευγενέστερο από αυτά. Ο πόνος, λέγει ο Πλάτωνας, γίνεται πηγή για το στοχασμό και την ανάμνηση.
Όπως ζούμε τώρα, φαίνεται σαν να έχουμε γεμίσει αυτό το αιώνιο, που είναι η αληθινή μας φύση, με θόρυβο -και η τεχνική ταχύτητα της εποχής έβαλε μέσα στο λόγο μας νοήματα σε χρήση «όμοια σχεδόν με τα υλικά πράγματα και έτσι τους φθείρει τόσο πολύ την ουσία, ώστε να χάνουν κι αυτά την αρχέτυπη μορφή τους». Το είναι του ανθρώπου βρίσκεται υπό υλιστική κατάληψη και δικτατορεύεται από αλλότριες ουσίες, από λόγια άσχετα, πτερόεντα, αστόχαστα και περιοριστικά. Δεν τα καταφέρνει να ελευθερωθεί από το επίστρωμα του ασυνάρτητου λόγου, ο οποίος δεν μπορεί βέβαια να οδηγήσει στο άρρητο. Έχει, έτσι, χάσει μια βασική διάσταση της ζωής, τη διάσταση του βάθους. Αντί της γνώσης, αναζητεί κυρίως πληροφόρηση: Αντί να γνωρίζει, θέλει να ξέρει. Αντί να αγαπά, ταυτίζεται. Ζει σε οίκον φυλακής, σε οίκον δουλείας. Και δεν το ξέρει – ή κάνει ότι δεν το ξέρει. Και όταν αρχίζει να το υποψιάζεται, ότι βρίσκεται φυλακισμένος, και ότι υπάρχει μια ευτυχία ασύγκριτα μεγαλύτερη από αυτήν που βιώνει τώρα, και ένας λόγος υπέρτερος, και ένα μεγάλο μυστικό που περιμένει να αποκαλυφθεί, τότε, ένα σκίρτημα τον κάνει να ανοίξει και να στραφεί προς τη φιλοσοφία: Τη φιλοσοφία που είναι θέαση και όχι εικασία. Τη ζωντανή και όχι τη θεωρητικόλογη ούτε τη μυστικιστική: Ο φιλόσοφος θέλει να βρει την αληθινή του ταυτότητα και ταυτόχρονα να μεταξιώσει την κοινωνία. -Ασχολούμαστε, λοιπόν, μ’ αυτό που λέμε «πρακτική φιλοσοφία», δηλ. αυτήν, που γεμίζει το κενό ανάμεσα στη θεωρία και στο βίωμα - έτσι που να βγάλει στο φως όλα τα ενορμήματα από το βάθος του είναι μας για να συναπαντηθούν ελεύθερα. Έργο του ανθρώπου είναι να ενώσει, στο ζωντανό παρόν, το νου και την καρδιά και τη ενεργητικότητά σε μία ενότητα, σε μία οντότητα, αντί να κυκλοφορεί χωρίς κέντρο ύπαρξης, διαιρεμένος, κομματιασμένος και, αν επιτρέπετε, αδέσποτος.
Έτσι, παρά τα ανομήματα του ανθρώπου, αυτός έχει σαφώς φιλοσοφική διάθεση από τη φύση του -και ακόμα κι αν ξεθώριασε ο ενθουσιασμός μας -και αν υπερνίκησε η δεύτερη φύση -και θόλωσε η μνημοσύνη της αλήθειας και της δικαιοσύνης - και διαπραγματευόμαστε αρχές, μπορούμε να θυμηθούμε, ίσως, την πρώτη επανάσταση, την υπόσχεση που δώσαμε μέσα μας, χωρίς τυμπανοκρουσίες, σαν έφηβοι, στο πρωτοξύπνημα του λογισμού και της διάκρισης -- αν μη και πιο πριν !-- πως ποτέ δεν θα γίνουμε σαν κι εκείνους τους μεγάλους και αιώνια ηλικιωμένους, τους ανθρώπους, που, όσο κι αν αγαπούμε, (μπορεί τώρα να είμαστε κι εμείς ένας απ’ αυτούς!) αγνοούν τη φρεσκάδα της δημιουργίας και ζουν με γνώση παρελθοντική μηχανικά, ή προσεγγίζουν τον κόσμο «φιλολογικά», και το Θεό εννοιολογικά.
Η φιλοσοφία είναι το πρώτιστο θέμα στον κόσμο. Κι αυτό διότι ασχολείται με τις ιδέες και τις αιτίες -και είναι αυτά που κυβερνούν τον κόσμο και, βέβαια, ακόμα και την καθημερινή ζωή μας, έστω κι αν δεν το επισημαίνουμε.
Η φιλοσοφία δίνει την ευκαιρία να αποκτήσουμε κατανόηση αυτών των μεγάλων ερωτημάτων για το Θεό και τον άνθρωπο και τη δημιουργία, και να ασχοληθούμε με την αυτοεξέταση. Την αυτοεξέταση όχι της εγωιστικής εικόνας που έχουμε για τον εαυτό μας, και που μας κυβερνά, αλλά της ουσίας μας σε σύγκριση με τα είδωλα. Και η μελέτη της φιλοσοφίας είναι για κάθε άνθρωπο. Κάθε άνθρωπος είναι ευπρόσδεκτος στη μελέτη μας άσχετα με την εθνική προέλευσή του, την πίστη ή την ηλικία του. «Δεν χρειάζεται να νομίσει κανείς ότι είναι δυνατό να υπάρχουν διαφορετικοί στόχοι για το ανθρώπινο γένος. -- Επειδή το ανθρώπινο γένος είναι ένα, ο στόχος του είναι ένας.»
Ταυτόχρονα, θα πρέπει να λεχθεί ότι η φιλοσοφία, η οποία, βέβαια, μπορεί για τη διαλεκτική της να αντλεί από πολλές πηγές, δεν είναι δυνατό να ακμάσει εκτός κι αν ένας λαός εμβαθύνει πρωτίστως μέσα στην παράδοσή του. Και υπέρβαση της παράδοσης δεν μπορεί να γίνει αν δεν την γνωρίσεις βιωματικά. Η απόρριψή, οδηγεί σε ισοπέδωση. Και αβασάνιστη αποδοχή της, οδηγεί σε δόγμα. Και έτσι η ουσιαστική έρευνα διακόπτεται. Όμως, η καρδιά μπορεί να ανοίξει και η έρευνα προχωρεί…
Ας εξετάσουμε τώρα το ότι η φιλοσοφία δίνει στη ζωή σκοπό και νόημα και βάση αρμονίας και ευδαιμονίας. Χωρίς της, ελέχθη, η ζωή αστοχεί και κυλά μηχανικά και άγονα και χωρίς έμπνευση και χωρίς δημιουργία.
Με τη φιλοσοφία - γνωρίζοντας σταδιακά τον εαυτό μου - γνωρίζω, έτσι, καλύτερα και τους άλλους. Και γνωρίζω ποια είναι η ορθή μου σχέση με την κοινωνία. Και με τη διαλεκτική του φιλοσόφου ή Σχολής με την κοινωνία, αυτή μεταξιώνεται. Παύουν οι μελαγχολικές και απρόσωπες κοινωνίες και οι μελαγχολικοί άνθρωποι και βρίσκουν τον αληθινό σκοπό της ζωής τους. Αναλογιστείτε το φως του χρυσού αιώνα της Αθήνας. Μα χάθηκε πράγματι;
Εφαρμογή της φιλοσοφίας σημαίνει καθήλωση στο παρόν που μαρτυρεί την ενότητα, καθώς και δράση μέσα στη μνημοσύνη του Εαυτού. Το να ζούμε μέσα στην ουσία του παρόντος –στην παρ-ουσία και όχι στην απ-ουσία- μέσα σε ένα επίπεδο εκλεπτυσμένου λόγου που σταδιακά βιώνουμε, σημαίνει ότι δεχόμαστε τον καθένα και το καθετί μέσα στην ευδαιμονία της ενότητας του Εαυτού. Και τότε το περιβάλλον είναι σαν χωρίς όριο. Κι αυτό διότι ο παρών χρόνος είναι ο ουσιαστικός χρόνος, ο λουσμένος με ελευθερία -και όπου ο άνθρωπος, δέχεται τον καταιγισμό της χάρης του Απολύτου, της αγάπης του Θεού. Δεν υπάρχει ο συσκοτισμός από το νέφος του παρελθόντος και από το ονειρώδες μέλλον. Δεν κυριαρχεί η υπέρμετρη δραστηριότητα που εξοστρακίζει τη Χάρη. Στο παρόν κυριαρχεί η αντανάκλαση του οὐδέν οἷδα -με συνέπεια, όλα να φαίνονται πρωτόγνωρα και φωτεινά -και ένα!.
Για ακούστε πως το περιγράφει αυτό ο ποιητής:
“Ήταν πλατύς ο δρόμος και στρωτός· από μακριά φαινόνταν το γύρισμα χεριών που σκάβουν.
Στον ουρανό τα σύνεφα πολλές καμπύλες, κάπου-κάπου μία σάλπιγγα χρυσή και ρόδινη· το δείλι
... Kι εγώ προχώρεσα προς τους ανθρώπους που δουλεύαν, /
γυναίκες κι άντρες με τ’ αξίνια σε χαντάκια. / ... Άξαφνα περπατούσα και δεν περπατούσα /
Kοίταζα τα πετούμενα πουλιά και ήταν μαρμαρωμένα. /
Kοίταζα τον αιθέρα του ουρανού, κι ήτανε θαμπωμένος / ... Kι εγώ χαμήλωσα τα μάτια μου τριγύρω:
κορίτσια ζύμωναν και ζύμη δεν αγγίζαν / γυναίκες γνέθανε, τ’ αδράχτια δεν γυρίζαν /
αρνιά ποτίζονταν κι η γλώσσα τους στεκόνταν / πάνω από πράσινα νερά που ήταν κοιμισμένα...”
Αυτά λέγει ο Γιώργος Σεφέρης στο ποίημά του Έγκωμη.
Η καθημερινή ζωή συχνά φαίνεται τόσο γεμάτη με σπρωξίματα και έλξεις που μπορεί να είναι δύσκολο να ασχολούμαστε με τα θέματα στο βάθος που θα θέλαμε. Η λήθη είναι ο μεγαλύτερός μας εχθρός. Στερεί την Α-λήθεια. Έτσι, από κεκτημένη ταχύτητα θεωρούμε δοσμένες και δεδομένες τις απαντήσεις, υποτιμούμε ή λησμονούμε ή προσπερνούμε θέματα που φυσικά και πηγαία μας ενδιαφέρουν, όπως το
Τι είναι η αλήθεια; …
Ποιος ή τι στ’ αλήθεια είμαι εγώ; …
Τι είναι αυτή η δημιουργία; …
Ποια είναι η πηγή της; …
Ποιος είναι ο ρόλος μου σ’ αυτή; …
Πώς μπορεί να βρεθεί πραγματική ικανοποίηση και ευτυχία στη ζωή; …
Τι είναι η ελευθερία; …
Η Μνημοσύνη είναι ο Μέγας φίλος. Προστρέχει μόλις υπάρξει το ερώτημα. Γι αυτό λέγεται ότι η φιλοσοφία αρχίζει με ένα ερώτημα. ... Σταματά όταν έχεις την απάντηση στο χέρι!
Στη μελέτη της φιλοσοφίας έντονα καλεί η παράδοσή μας, δηλαδή η πανανθρώπινη κληρονομιά. Όπως ελέχθη, η εφαρμογή της κι ο δοξασμός της μας τοποθετούν στην οδό της ελευθερίας, στον τελικό στόχο του ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ.
Εδώ έχουμε την παράδοση που κληροδοτήθηκε στο ανθρώπινο γένος διαχρονικά και που μεταδίδεται μέσα από τους διάφορους πολιτισμούς. Σ’ αυτήν ανταποκρίνεται φυσικά ο άνθρωπος διότι αυτά τα καλέσματα ανακινούν σ’ αυτόν την ανάμνηση της αλήθειας. Ο φιλόσοφος είναι ελεύθερος να συλλογιστεί και να μελετήσει τις ιδέες που του παρουσιάζονται. Δεν θέτει περιορισμό στη μελέτη της αλήθειας. Ο εθνικός ποιητής Διονύσιος Σολωμός έχει πει ότι το έθνος πρέπει να μάθει να δέχεται ως εθνικό μονάχα ότι είναι αληθινό. Στη Φιλοκαλία ο όσιος Νείλος ο Ασκητής, 442 μ. Χ. λέγει «Πάνω από όλα ο φιλόσοφος πρέπει να είναι ελεύθερος. Γιατί η Φιλοσοφία είναι η σταθερότητα των ηθών με την επιδίωξη της γνώσης του αληθινού όντος.».
Το ανθρώπινο ον ανταποκρίνεται φυσικά στο λόγο της Αλήθειας, απ’ όπου κι αν προέρχεται. Ταυτόχρονα, οι άνθρωποι στα διάφορα έθνη ανταποκρίνονται με αμεσότητα και πηγαία, ένεκα της ψυχοσύνθεσής τους και της ανατροφής και ιδιαίτερα της παιδείας τους, στα καλέσματα που προέρχονται από τις συγκεκριμένες τους παραδόσεις. Και πόσο τυχεροί και πόσο τεράστια ευθύνη έχουν οι άνθρωποι που μέσα από τον τόπο και την ιστορία τους αναπτύχθηκε και άφησε τα αχνάρια του ένας μοναδικός πολιτισμός. Εδώ έχουμε συγκεκριμένα, εκτός από την προσωκρατική, την Πλατωνική και τη Χριστιανική Φιλοσοφική Παράδοση, που, από τον 4ο αιώνα μ. Χ. φίλιωσαν, με μια πρώτη συνέπεια την υπέροχη Αναγέννηση των Γραμμάτων. Έκτοτε παν μαζί χέρι-χέρι. Και η Εκκλησία ονομάζει το θάνατο του Σωκράτη «προτύπωση του θανάτου του Χριστού» ενώ ο Μέγας Βασίλειος, προτρέπει πολύ Σωκρατικά, λέγοντας: «Ἐξέτασον Σεαυτόν τις εἶ (ποιος είσαι). Γνῶθι Σεαυτοῦ την φύσιν. Πρόσεχε Σεαυτῷ, Μήτε τοῖς σοῖς, μήτε τοῖς περί σε, ἀλλά Σεαυτῶ μόνῳ πρόσεχε (πρόσεχε μόνο τον εαυτό σου). Ἂλλο γάρ ἐσμέν ἡμεῖς αὐτοί και ἂλλο τά ἡμέτερα καί ἂλλο τά περί ἡμᾶς. (Άλλο είμαστε εμείς οι ίδιοι, άλλο τα δικά μας και άλλο τα γύρω μας). Εδώ δηλαδή μας στρέφει στην οδηγία που έδωσε στο Σωκράτη το Μαντείο των Δελφών, ΓΝΩΘΙ ΣΑΥΤΟΝ και σχετίζεται με τη ρήση του Σωκράτη «Βίος ἀνεξέταστος οὐ βιωτός παρ’ ανθρώπῳ».
Μπροστά σε ένα τέτοιο υπέρτατο στόχο, είναι πρόδηλο ότι η οντότητά μας θα πρέπει να περιέλθει σε κατάσταση που να είναι σε θέση πράγματι να υπηρετήσει το σκοπό της Αλήθειας. Η καταπληκτική οδηγία έρχεται από την Παλαιά Διαθήκη: Σχολάσατε καί γνῶτε ὃτι Ἐγώ Εἰμί ὁ Θεός. Η ζωντανή αταραξία είναι η ορθή της ρύθμιση. Η εγρήγορση ή νήψη είναι το πρώτο μεγάλο άλμα. Αυτό θέτει σταδιακά τέρμα στην ιδιωτική χρήση του νου και τον ανοίγει στο οικουμενικό και στην ιδέα του Απολύτου, του «Απόλυτου Αγαθού». Και Πλάτωνας δίνει παρόμοια οδηγία με το "Σχολήν άγετε". Όλα αυτά προϋποθέτουν καθημερινή πρακτική εφαρμογή και αρμονικό μέτρο στη ζωή. Χρειάζεται καθημερινά λίγος χρόνος για περισυλλογή, κάποιος χρόνος για μελέτη και υπάρχει άφθονος χρόνος μέσα στον ένυλο κόσμο, στην υπηρεσία της Ανάγκης, του Θελήματος του Θεού, καθώς παρουσιάζεται ενώπιον, και, με απόσπαση, και, χωρίς να χάνεται η επίγνωση της παρουσίας του εαυτού μας ούτε ο αυθορμητισμός μας.
Τρία πρέπει να είναι τα αθλοθετήματα της ζωής μας, λέγει ο Θεοδωρακόπουλος, αυτός ο εξαίρετος φιλόλογος: Η πορεία προς την αρχαιότητα, η πορεία προς τον έξω κόσμο και το μεγαλύτερο και το επιπονότερο, αλλά και το γονιμότερο, είναι η επιστροφή στον εαυτό μας.
Μπορεί να λεχθεί ότι η πορεία προς τον έξω κόσμο πρακτικά σημαίνει έξοδο από αυτό που δεν είμαστε, γιατί συνήθως ζούμε μέσα σε μια ανιαρή και επιφανειακή ενδοσκόπηση, με επίκεντρο την εικόνα που έχουμε για τον εαυτό μας, -ή τις εικόνες που έχουμε για τον εαυτό μας –- το όνομά μου είναι λεγεών! -- με ένα ατελείωτο κυκλοτερές και αλόγιστο σκέψιμο, και δεν είμαστε ούτε μέσα ούτε έξω. -- Πρέπει να εξέλθουμε. Ο Πλάτωνας μας στέλλει στην αγάπη της Πολιτείας. Αυτή η Πολιτεία μπορεί να είναι η Οικουμένη. Μπορεί να είναι ο Πλησίον. –- Δεν είναι άλλος από Εμέ.
Στην έρευνά μας της φιλοσοφίας, μελετούμε επί του προκειμένου το φιλοσοφικό περιεχόμενο και τις υποδείξεις της πλουσιότατης παράδοσής μας, Χριστιανικής και Πλατωνικής αλλά όχι οποιαδήποτε δογματική πτυχή. Αυτή δεν ανήκει στη φιλοσοφία. Αποτελεί ευθύνη και επαφίεται στον κάθε ένα Χριστιανό προσωπικά η λατρευτικότητα και η άσκηση των θρησκευτικών του καθηκόντων. Εξάλλου, κι αν ήταν δυνατό να εισαχθεί στη φιλοσοφία δογματικό στοιχείο, δεν θα μπορούσε να ασχοληθεί μ’ αυτήν ένας που θα προερχόταν από άλλη παράδοση. Και όλοι οι άνθρωποι είναι ευπρόσδεκτοι στη φιλοσοφία, διότι η αναζήτηση της αλήθειας είναι πατρογονικό προνόμιο του κάθε ανθρώπου.
Η πλατωνική παράδοση εμπεριέχει εξαιρετική καθοδήγηση για τα βήματα που έχουμε να κάνουμε γι αυτή την επιστροφή στην ποθινή πατρίδα την αληθινή: Η φιλοσοφία λέγει ο Σωκράτης είναι μια καθημερινή πρακτική ενασχόληση. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει εισαγωγή της διαλεκτικής στη ζωή μας, χρειαζόμαστε ερωτήσεις και διάλογο για να βγούμε από το τέλμα, ερωτήματα που μας στέλλουν στην αλήθεια και που διευκρινίζουν τις γκρίζες περιοχές στην οντότητά μας. Καθοδηγούμαστε σε βίο όχι ανεξέλεγκτο –που δεν αξίζει να το ζούμε λέγει ο Σωκράτης- αλλά σε αυτοεξέταση. Καθοδηγούμαστε σε εναρμόνιση των διανοητικών, συναισθηματικών και ενεργητικών λειτουργιών μας, καθώς και, πρωτίστως, στην κορυφαία λειτουργία του ανθρώπου, το λογισμό, τη διάκριση μεταξύ αυτού που είναι κι αυτού που δεν είναι. Καθοδηγούμαστε σε στόχαση, σε βαθύτατη περισυλλογή, καθώς και στο ανάγουμε πάντοτε στην Ιδέα του Αγαθού. Οδηγούμαστε στις διάφορες μορφές και επίπεδα του ωραίου ως το θεϊκό κάλλος το υπέρτατο και υπερουράνιο. Ο Πλάτωνας, ακόμα, μιλά για το «θάνατο» του φιλοσόφου, δηλαδή την απόσταση της ψυχής από το καθετί που εμποδίζει τη θέαση της Ιδέας του Αγαθού, δηλαδή μιλά για τη Θέωση και την αληθινή Ελευθερία. Ακόμα, με το μύθο, με αυτό το είδωλο της Αλήθειας, μας ξυπνά το μυστήριο που είναι στην καρδιά.
Όμως, όταν πλησιάζουμε τον αρχαίο κόσμο απλώς φιλολογικά, όταν παραγνωρίζουμε την πρακτική εφαρμογή και «τα παρακόλουθα μουσικά και μεταφυσικά του βιώματα, απογυμνώνουμε και πεζολογούμε το νόημά του». Και το επόμενο βήμα είναι να τον βγάλουμε λίγο πολύ από την παιδεία μας. Βγάζουμε, έτσι, και από την εκπαίδευση των νέων την αναγωγή σε αρχή, την αναγωγή στην ιδέα του Αγαθού, στην αρετή της Δικαιοσύνης, την αναγωγή στο Απόλυτο, τη θύμηση του Δημιουργού, με όλα τα επακόλουθα.
Η Δικαιοσύνη, λέγει ο Πλάτωνας, δεν αποβλέπει στις εξωτερικές πράξεις του ανθρώπου, αλλά σε ό,τι γίνεται μέσα του και με τον εαυτό του: Να τα συνδέει δηλαδή όλα αυτά, ώστε από τα πολλά να γίνει ένας μόνο, τέλεια σωφρονισμένος και αρμονισμένος.
Ο Σωκράτης είναι πρωτότυπος διδάσκαλος, δεν έχει καταρτισμένη διδαχή. Δεν έχει δογματική φιλοσοφία. Δεν ίδρυσε φιλοσοφικό σύστημα ούτε έγραψε τίποτα. Δρα από τη μεγαλειώδη «κατάσταση» του οὐδέν οἷδα. Και είναι μεγαλειώδες το οὐδέν οἷδα: Για παράδειγμα, ο Ησαΐας ο Αναχωρητής (370 μ. Χ.) λέγει στη Φιλοκαλία «Ἐάν ἒλευθερωθῆ ὁ νοῦς», «ἡ μεσότης ἣν ἒχει μεταξύ ἑαυτοῦ και τοῦ Θεοῦ ἀπέρχεται». Επίσης στη Φιλοκαλία, ο Συμεών ο Νέος Θεολόγος (1000 μ. Χ.) λέγει:
«Ο νους τότε μόνο υπερβαίνει τη δική του φύση, όταν αναχθεί εντελώς υπεράνω των νοητών, απρόσωπος και δίχως σχήμα και γίνει εξολοκλήρου ένθεος και δίχως μορφή, χωρίς αρχή και άπειρος, πάνω και από τη δική του ενότητα.»
Μένοντας στη Χριστιανική παράδοση, ακούμε τον Ησαΐα τον Αναχωρητή να λέγει:
Ἕν γάρ ἐστί τό ὑπέρ διάνοιαν .... ἕν ὑπερκόσμιον, ἀληθῶς ὡς μόνον ὄντως ὄν καί πάντων τῶν ὄντων περιεκτικόν.
Ἐάν ἐλευθερωθῇ ὁ νοῦς ἀπό πάσης ἐλπίδος τοῦ κόσμου τῶν ὁρωμένων, τοῦτο ἐστί το σημεῖον ὅτι ἀπέθανεν ἐν σοι ἡ ἁμαρτία
... Ἐάν ἴδῃ ὁ νοῦς ἑαυτόν ... ἑτοιμάζεται εἰς ἀθανασίαν.
Το προϊόν της διάκρισης που καθορίζει ο Σωκράτης μεταξύ του όντος και του μη όντος στον Τίμαιο είναι η ενότητα του όντος, το ὂν ἀεί γένεσιν δέ οὐκ ἒχον. Δυαδικότητα δεν υπεισέρχεται, διότι το μη ον, αφ’ εαυτού δεν μπορεί να λογιστεί ως ένα από τα δύο αφού μονάχα ένα υπάρχει, το όντως ον. Ο Σωκράτης θεωρεί την έρευνα της φύσης πάνω στην οποία βασίστηκαν τόσα και τόσα συστήματα σαν παιγνίδι του πνεύματος με το αντικείμενο. Το πνεύμα, όμως, πρέπει να γυρίσει στον Εαυτό του, και μέσα του να ζητήσει να βρει την αρχή της γνώσης και της φιλοσοφίας. Και στο Φαίδωνα, (79) ο Σωκράτης λέγει:
«Όταν η ψυχή στοχεύει στον εαυτό της, από εκεί πηγαίνει στο καθαρό και το αιώνιο και το αθάνατο και το αμετάτρεπτο και, καθώς είναι συγγενής μ’ αυτό, μαζί του ζει παντοτινά, όταν γίνεται ένα με τον εαυτό της και αυτοκατέχεται και παύει να περιπλανιέται και ούσα σε κοινωνία με το αμετάβλητο είναι αμετάβλητη».
Ο Μαρσίλιο Φιτσίνο, ο οποίος την περίοδο της Φλωρεντινής Αναγέννησης ένωσε στη Δύση τη Χριστιανική με την Πλατωνική Φιλοσοφία, λέγει: "Το κύριο έργο του θεϊκού Πλάτωνα..., είναι η αποκάλυψη της αρχής της ενότητας μέσα σ' όλα τα πράγματα, την οποία κατάλληλα αποκάλεσε "αυτό καθεαυτό μεθ' αυτού μονοειδές." Συμπέρανε, επίσης, ότι μέσα σ' όλα τα πράγματα υπάρχει μία αλήθεια, δηλαδή το φως του Ενός καθεαυτού, του φωτός του Θεού, το οποίο διαχέεται μέσα σ' όλους τους νόες και τις μορφές...». (Επ. 42)
Η ιδέα της ενότητας αναφέρεται επανειλημμένα στη Φιλοκαλία πέρα από τη σαφή της καθιέρωση στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο με την ιδέα της ενότητας του Ὄντος ή Πνεύματος, της ενότητας μεταξύ Πατρός και Υιού.
Ο «Λόγος ἀσκητικός» αναφέρει:
Μοναχός είναι αυτός που θεωρεί πως ένας εαυτός είναι με όλους, αφού στο καθετί απαράλειπτα βλέπει τον εαυτό.
(Μοναχός ἐστίν ὁ ἕνα ἑαυτόν μετά πάντων ἡγούμενος, διά τό ἐν ἑκάστῳ ἑαυτόν ἀπαραλείπτως δοκεῖν ὁρᾶν.)
Στη Φιλοκαλία επίσης ακούμε [Συμεών ο Νέος Θεολόγος (1000 μ. Χ.)] ότι «Ὁ βλέπων ἐν τῷ ἑνί, ἐν θεωρίᾳ τῶν πάντων ἐστί· ἐν τῷ ἑνί οὕτως ὤν, τά πάντα ὁρᾶ.» «Αυτός που βλέπει μέσα στο ένα, θεάζεται τα πάντα. Όντας έτσι μέσα στο ένα, βλέπει τα πάντα».
Τελειώνοντας τώρα, ας ακούσουμε τη φιλοσοφική παρότρυνση από τη Φιλοκαλία: (Κάλλιστος Καταφυγιώτης (πιθ. 14ος αἰών.) : Ας ακούσουμε:
«Πρέπει να στραφούμε, λοιπόν, στην εύρεση και στη γνώση του μόνου ενός, όπου --- είναι οι αρχές των πάντων και τα πέρατα των πάντων.» (Ἐπιστρεπτέον οὖν ... πρός τήν τοῦ μόνου ἑνός εὕρεσιν καί γνῶσιν, ὅθεν πάντων αἱ ἀρχαί καί ὅπου πάντων τά πέρατα.)
Νεῦσον ἔνδον πρός τήν τοῦ κρείττονος ἐργασίαν.
Γνῶθι μή τά περί σέ, σεαυτόν δέ.
(Σκύψε μέσα σου βαθιά για την ανώτερη εργασία, Γνώρισε όχι ότι σε περιβάλλει αλλά τον εαυτό σου.)
Είμαστε έτοιμοι να ακολουθήσουμε την οδηγία;
……
§
§
Η διαχρονική αναγκαιότητα της Φιλοσοφίας
2001: Έτος Φιλοσοφίας
Η διαχρονική αναγκαιότητα της Φιλοσοφίας
Γράφει ο Ευθύμιος Αθ. Κουφογιάννης
Το 2001 εορτάζεται, εφέτος, ως έτος Φιλοσοφίας και είναι αφιερωμένο στον «πατέρα» της σύγχρονης φιλοσοφίας, τον Σωκράτη με αφορμή τη συμπλήρωση 2.400 χρόνων από το θάνατό του.
«Το φιλοσοφείν», σύμφωνα με τον ορισμό των αρχαίων Ελλήνων, είναι μια διαρκής αναζήτηση και έρευνα της αλήθειας σε κάθε τομέα της ζωής.
Κατά τον Πλάτωνα, μαθητή του Σωκράτη «η φιλοσοφία είναι τέχνη της οποίας ύψιστη έκφραση είναι η διαλεκτική» η οποία πρέπει να γίνει κτήμα του πεπαιδευμένου ανθρώπου.
Ο Καντ πιστεύει ότι με τη φιλοσοφία «θα μάθουμε επιτέλους τι μπορούμε να ξέρουμε, τι οφείλουμε να κάνουμε, τι πρέπει να ελπίζουμε, τι είναι ο άνθρωπος».
Ο Ράσελ από την πλευρά του είχε την άποψη ότι «ο άνθρωπος που δεν έχει καμιά ιδέα από φιλοσοφία, περνά τη ζωή του φυλακισμένος στις προλήψεις του, που γεννιούνται από την κοινή αντίληψη, από τις συνηθισμένες ιδέες της εποχής του και του έθνους του και από τις πεποιθήσεις που έχουν αναπτυχθεί στο πνεύμα του δίχως τη συνεργασία ή συγκατάθεση του λογικού του».
Πως αντιμετωπίζεται όμως, η φιλοσοφία σήμερα και ποια είναι η θέση της στη ζωή του ανθρώπου;
Η φιλοσοφική σκέψη κινδυνεύει ν’ απαξιωθεί από το σύγχρονο τεχνολογικό και καταναλωτικό πολιτισμό. Ο μέσος άνθρωπος της εποχής μας πιστεύει ότι πρέπει να είναι πρακτικός κι όχι θεωρητικός, να υπηρετεί δηλαδή τις υλικές ανάγκες του και να μη χάνει το χρόνο του με «αμπελοφιλοσοφίες», όπως χαρακτηριστικά λέει σε πολλές περιστάσεις. Γιατί ως γνωστό, «ο χρόνος είναι χρήμα» και δεν πρέπει να σπαταλιέται άσκοπα.
Εξίσου γνωστό όμως είναι και το γεγονός ότι ο άνθρωπος εκτός από τα υλικά αγαθά, έχει ανάγκη και την πνευματική τροφή που είναι απαραίτητη για την ορθή διαχείριση των πρώτων.
Η σύγχυση για τη χρησιμότητα και τους σκοπούς της φιλοσοφίας υπάρχει εξαιτίας της άγνοιας ή της «μετάλλαξης» του ορισμού της γνώσης και της μόρφωσης. Από τη στιγμή που η γνώση ταυτίστηκε με την επιστήμη, επικράτησε η αντίληψη ότι «μόνο η εξειδίκευση οδηγεί στην επαγγελματική αποκατάσταση και επομένως στο δρόμο για την ευτυχία».
Η επιστημονική γνώση χρησιμοποιείται ως εργαλείο και ως ανταλλάξιμο προϊόν για την επαγγελματική δραστηριότητα του ανθρώπου χωρίς να θίγει διόλου το ζήτημα της αλήθειας και του βαθύτερου νοήματος της ζωής.
Ο Μαξ Βέμπερ παρατηρεί σχετικά ότι «η επιστήμη προσφέρει τις μεθόδους και τα μέσα για να φτάσει κανείς στην πραγματοποίηση του σκοπού του. Οι φυσικές επιστήμες αναζητούν τους τελικούς νόμους των κοσμικών φαινομένων ενώ οι θεωρητικές μελετούν τα κοινωνικά φαινόμενα του πολιτισμού. Δεν απαντούν στο ερώτημα όμως αν τα φαινόμενα αυτά αξίζουν να υπάρχουν, ούτε αν αξίζουν τον κόπο να τα γνωρίσουμε».
Προσθέτει δε ότι «η φιλοσοφία μπορεί να βοηθήσει τον καθένα ν’ ανακαλύψει το αίσθημα της ευθύνης και να λογοδοτήσει στον εαυτό του για το τελικό νόημα των πράξεών του».
Η ουσιώδης διαφορά μεταξύ επιστήμης και φιλοσοφίας είναι ότι η πρώτη επιχειρεί ν’ αποδείξει τι υφίσταται στην πραγματικότητα ενώ η δεύτερη τι θα μπορούσε να ισχύει στην πραγματικότητα.
Το παράδοξο είναι ότι ενώ και οι δύο στηρίζονται στην αμφισβήτηση, η επιστήμη μετά την όποια ανακάλυψη δημιουργεί κανόνες, η δε φιλοσοφία εξακολουθεί ν’ αμφισβητεί.
«Μα ως πότε μπορεί ν’ αμφισβητεί κάποιος» ή «τελειώνει ποτέ η αμφισβήτηση»; θα ρωτούσε εύλογα κάποιος.
Ο προβληματισμός υπάρχει γιατί συγχέεται η έννοια του φιλόσοφου μ’ αυτή του σοφιστή.
Ο φιλόσοφος όμως δεν είναι σοφιστής, επαγγελματίας αμφισβητίας, δηλαδή ν’ αμφισβητεί απλά και μόνο για ν’ αμφισβητεί διακηρύσσοντας ότι η αλήθεια είναι σχετική. Η φιλοσοφία είναι τρόπος ζωής που χαρακτηρίζεται από διαρκή άσκηση που οδηγεί στην αυτογνωσία, σύμφωνα με το Σωκράτη, και συνεπώς στη μοναδική αλήθεια και στην πραγματική αρετή.
Εκείνο που τη διαφοροποιεί από τον κοινό νου είναι ότι θέτει τις απόψεις της υφιστάμενης πραγματικότητας κάτω από κριτικό έλεγχο κλονίζοντας την όποια βεβαιότητα έχει δημιουργηθεί μέχρι τότε.
Η φιλοσοφία αναγκάζει τον άνθρωπο ν’ αναζητήσει τον «άλλο» του εαυτό και μέσα απ’ αυτόν ν’ αναγνωρίσει τον δικό του. «Μαζεύει απαντήσεις και τις κάνει απαντήσεις», όπως εύστοχα παρατήρησε κάποιος.
Η φιλοσοφία δεν υπηρετεί κανέναν στόχο ή σκοπό αλλά η ίδια αποτελεί αυτοσκοπό για τον άνθρωπο.
Γι’ αυτό παρόλο που η φιλοσοφία διδάσκεται, ο φιλόσοφος δε διακρίνεται για το στυγνό επαγγελματισμό γιατί θα περιόριζε την ελευθερία του πνεύματός του στη διαρκή προσπάθεια για την αναζήτηση της αλήθειας.
Επίσης, ο φιλόσοφος δεν είναι αυτός που κάθεται βυθισμένος στις σκέψεις του μέσα σε τέσσερις τοίχους και απομονωμένος από την κοινωνία. Αντίθετα, προσπαθεί να κατανοήσει το νόημα της ζωής επικοινωνώντας με τους συνανθρώπους και δρώντας στην κοινωνία.
Όπως επισημαίνει ο Στράους «με τη φιλοσοφία μπορούμε να «μεταφράσουμε» τις εμπειρίες μας σ’ ένα θεωρητικό σύστημα αρχών που θα δώσουν ένα βαθύτερο νόημα στη ζωή μας. Καθετί που μας βάζει σε σκέψεις και μένει ανοικτό στην κριτική μας, έχει νόημα από μόνο του.
Η φιλοσοφία έχει ως έργο την επαναβεβαίωση των πιο μύχιων προβληματισμών του ανθρώπου. Σημασία έχουν τα προβλήματα που αυτά μας προκαλούν και οι καινούριες απαντήσεις που δίνουμε κάθε φορά. Ξαναθέτοντας τα παλιά προβλήματα με καινούρια μορφή, ανοίγουμε το μόνο δρόμο για μιαν άλλη προοπτική που θ’ ανοίξει νέες δυνατότητες για την επίλυσή τους».
Όμως, όπως συμβαίνει σ’ όλα τα πράγματα και τις ιδέες, ελλοχεύει πάντοτε ο κίνδυνος της υπερβολής. Η φιλοσοφία μπορεί από τη μια πλευρά να θεωρηθεί πανάκεια για την επίλυση κάθε προβλήματος, άρα και ο σίγουρος δρόμος προς την ευτυχία και από την άλλη ότι είναι μια μόνιμη πηγή ανησυχίας που ταράζει τη μακαριότητα των ανθρώπων όταν έχουν πια πιστέψει ότι ανακάλυψαν το νόημα της ζωής και δεν επιθυμούν καμιά αλλαγή.
Όταν η φιλοσοφία, σε διάφορες ιστορικές φάσεις, ταυτίστηκε με την πολιτική, έγινε «θρησκεία» και ιδεολογία και υπηρέτησε σκοπιμότητες, «στεγανοποιήθηκε», έχασε το πραγματικό νόημα και στο όνομά της υπήρξαν εκατόμβες αθώων θυμάτων.
Πολλά και πρόσφατα παραδείγματα μπορούμε να βρούμε ξεφυλλίζοντας την ιστορία του εικοστού αιώνα. Έγιναν απόπειρες από ηγέτες και λαούς να καταστήσουν καθολικές κάποιες ηθικές ιδέες και να καταπολεμήσουν κάποιες υπαρκτές κοινωνικές αδικίες αλλά το αποτέλεσμα ήταν οικτρό.
Ο κόσμος των ιδεών και της φιλοσοφίας θα είναι πάντα μια δεξαμενή όπου ο άνθρωπος θ’ αναβαπτίζεται στην προσπάθειά του να κατακτήσει την αρετή μολονότι στην καθημερινή του ζωή άλλα λέγει και πιστεύει και άλλα πράττει.
Οι αντιφάσεις στη ζωή του ανθρώπου θα υπάρχουν όσο ισχυρίζεται ότι έχει βρει τις κατάλληλες απαντήσεις σ’ αυτά που τον απασχολούν ζώντας παράλληλα μέσα στην άγνοια ή αν πραγματικά έχει πιστέψει ότι «μακάριοι οι πτωχοί τω πνεύματι».
Ειδικά, σήμερα στην κοινωνία της πληροφορίας και της υψηλής τεχνολογίας, των ανοιχτών συνόρων (βλ. παγκοσμιοποίηση) και της πολυπολιτισμικότητας, η ύπαρξη και η καλλιέργεια της φιλοσοφίας μπορεί να βοηθήσει τον άνθρωπο να δώσει απαντήσεις σε ερωτηματικά που ολοένα και πληθαίνουν…
.jpg)
